1838 : La curieuse lettre bretonne d’Elihu Burritt, forgeron américain.

La très sérieuse Société Royale des Antiquaires de France reçu en Août 1838 un courrier  rédigé en breton venant des États-Unis. Il est signé Elihu Burritt qui se présente ainsi : Me a zo ur gov yaouank amerikan, me am eus maget un hed bras da zeskiñ an teodoù ar re a zo marv evel ar re a zo bev (Je suis un forgeron américain, et je nourris le vœu d’apprendre toutes les langues mortes comme les langues vivantes). Le jeune américain dit être encouragé par l’American Antiquarian Society : An dastum eus an A.A.S. a zo dalc’het e kêr-mañ, pehini a zo Worcester, stad Massachusetts ; ar vlenerien anezhañ a roas din digemer mat da holl ar skriturioù (Le siège de la Société des Antiquaires d’Amérique est ici à Worcester dans l’état du Massachusetts, ses dirigeants m’ont donné le meilleur accueil pour accéder à tous les écrits).

Notre zélé forgeron ne ménage pas sa peine puisqu’il avoue y consacrer tout son temps libre : Labourat a ran tal ar c’hovel e-pad div drederenn eus an deiz hag e-pad an drederenn all e lennan. Prenet am eus e-gis-mañ un anaoudegezh eus a hanter-kant teodoù (Je travaille à la forge les deux tiers de ma journée, l’autre tiers est consacré aux livres. J’ai pu ainsi apprendre une cinquantaine de langues). Notre polyglotte explique qu’il a appris le breton avec le dictionnaire et la grammaire bretonne de Le Gonidec, il a aussi lu les Mémoires de l’académie celtique, que la Société Royale des antiquaires de France (Kevredigezh Roueel hendraourien Vro-c’hall) a expédié à son homologue américaine.

Il se confond donc en remerciements dans un breton très alambiqué : Hag el leunder eus ho kuñvelezh, mar teurvezfec’h da lavar din ur ger bennak difonn e galleg pe en un teod bennak all, ez mirfen-eñ evel ur merk pinvidik eus hoc’h habaskted d’un den yaouank eus ur vro pell diouzh hoc’h hini( Et si dans votre immense bonté, vous acceptiez de m’envoyer un petit mot en français ou dans une autre langue, je le prendrai pour une grande marque de considération envers un jeune homme d’un pays loin du vôtre).

Elihu Burritt, devint un des grands noms du mouvement pacifiste mondial au XIXème siècle. Sa passion pour l’écriture lui fit écrire 37 ouvrages.

Pennad orin / Texte original

Aotrounez,

Ha c'hwi a zidamallo un den yaouank hag un divroad evit e hardiser o skrivañ deoc'h, en un teod, evit pehini eo un dleour d'ho madelezh.
Me a zo ur gov yaouank Amerika, ha petra-bennag ma c'hoarzhin a rafec'h anezhañ, koulskoude, me am eus maget un hed bras da zeskiñ an teodoù ar re zo marv hag evel ar re zo bev. Pell ne c'hellen ket kavout oberioù en teodoù Azia hag Europ. An oberioù-mañ a zo digustum er vro-mañ hag em boa bevezet holl ar priz eus va labour o prenañ ar re a c'hellen kavout. Me a zeue, ur bloaz a zo eus a stad Connecticut, da lec'h-mañ, pehini a zo Worcester, Stad Massachusets. An dastum eus ar "Société des Antiquaires d'Amérique" a zo dalc'het e ker-mañ. Amañ ar vadelezh eus ar vlenerien anezhañ a roe din degemer mat da holl ar skriturioù pere a zo dalc'het en dastum-mañ. E-touez ar re all, oberioù dibaot ar re a gaven amañ ez oant un "Dictionnaire Celto-breton" hag ur "Grammaire" eus an teod-se, roet da A.A.S. gant "La Société Royale des Antiquaires de France".

Amañ e kaven ivez al lennek "Memoires de l'Académie celtique de France". Ar re mañ holl am eus lennet gant grad vat, ha kedet am eus ho trugarekaat anezhañ en teod-se kozh.

Labourat a ran e-tal ar c'hovel e-pad div drederenn eus an deiz, hag e-pad an drederenn-all e lennan. Prenet am eus e-gis-mañ un anaoudegezh eus a hanter-kant teod.

Bremañ, e-pad e sellan ouzh ho tearbennez divent e pep gouiziegezh, eo gant an douj donoc'h, ez hetfen kinnig deoc'h un desteni eus va zrugarez evit petra am eus digemeret diganeoc'h e-keñver an oberioù-se dispar, evit ar re a vro-mañ a dle d'ho kouiziegezh ha madelezh.

Hag el leunder eus ho kuñvelezh, mar teurvesfec'h a lavar din ur ger bennak difonn e galleg, pe en un teod bennak-all, ez mirfen-eñ evel ur merk pinvidik eus hoc'h habaskted d'un den yaouank eus ur vro pell diouzh hoc'h hini.

Mar karfec'h din ober an eurvad-mañ, kasit-eñ, mar kirit da
"Elihu Burritt
Care of the American Antiquairian Society
Worcester, State of Massachusetts, U.S.A."

Kavit mat am didamallout, mar kredan digemerout diouzhoc'h an testeni-mañ eus ho madelezh.

Gant an douj donoc'h
Ha kaloniezh, ez oan
Aotrounez, ho mevel
Sentus meurbet

Elihu Burritt

Troidigezh / Traduction

Traduction par Audren de Kerdrel à lire dans

https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=uc1.b2985804;view=1up;seq=505

Gouzout Muioc’h / Pour aller plus loin

Brezhoneg :

Denez (Per), Ul lizher e brezhoneg o tont eus Amerika, in Arvor n° 120, 2/05/1943 Lenn en linenn
Burritt (Elihu), Lizher , in Mémoires de la Société Royale des antiquaires de France, 1838, p 371-374
https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=uc1.b2985804;view=1up;seq=505

Français :

Passy (Frédéric), Discours, http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k75803v/f186.image.r=Elihu%20Burritt

English :
Wikipedia : https://en.wikipedia.org/wiki/Elihu_Burritt
Shaw 'Robert K.), Elihu Burritt friend of mankind, American Antiquarian Society,
http://www.americanantiquarian.org/proceedings/44806749.pdf